گذری بر زندگی عاصمه جهانگیر، گزارشگر ویژه حقوق بشر ایران

دکتر زهرا ارزجانی
عاصمه جهانگیر در 6بهمن 1330خورشیدی ( 22ژانویه 1952میلادی) در لاهور، دومین شهر بزرگ کشور نوپای پاکستان، و در خانوادهای که پدر ازفعالان سیاسی و کنشگر حقوق بشر بود، چشم به جهان گشود. عاصمه از اوان نوجوانی و جوانی با محدودیتهای موجود علیه آزادیهای بنیادین در کشورش آشنا شد، و نخستین دادخواست زندگیاش را در هجده سالگی برای آزادی پدرش که به سبب انتقاد از مداخلۀ نظامی پاکستان در بنگلادش زندانی شده بود به مراجع قانونی تسلیم کرد.

پس از آن پدرش به خاطر انتقاد از دولت در دوران نخست وزیری ذوالفقارعلی بوتو در سال 1353 تحت بازداشت خانگی قرار گرفت خانم جهانگیر در دهه ۱۹۸۰ میلادی به دادگاه عالی لاهور و سپس دیوان عالی پاکستان راه پیدا کرد. او اولین زنی بود که به ریاست کانون وکلای دیوان عالی پاکستان رسید.جهانگیر به عنوان یکی از بنیانگذاران «موسسه امداد قضایی،»با کوششی خستگی ناپذیر در جهت تغییر وضعیت موجود در پاکستان به دفاع ازحقوق زنان، اقلیتها و کودکان پرداخته است.

 در سال ،1360جهانگیر و خواهرش جیلانی با تاسیس «کانون اقدام زنان» به عنوان یک سازمان میانجی و حمایتگر یک بار دیگرنقش به سزایی در راه مبارزه برای حقوق زنان ایفا کردند. از عوامل عمدۀ بنیانگذاری «کانون اقدام زنان،» محکومیت یک دختر پانزده ساله به اتهام ارتکاب زنا به مجازات شلاق بود. اتهام مزبور در واقع از سوی والدین خود دختر وارد شده بود که از ازدواج او با مردی از “طبقهای پست تر” ناراضی بودند. جهانگیر و خواهرش که از روند غیرعادلانۀ دادرسی به خشم آمده بودند در اتحاد با دیگر زنان همکار و کنشگر به سازماندهی و برپایی اعتراضات دربارۀ معضلات و موضوعات مربوط به زنان از قبیل آزار جنسی، شکنجه، محدودیتهای شغلی و حرفهای، و حجاب اجباری پرداختند. از آن زمان تاکنون «کانون اقدام زنان» به عنوان سازمانی مستقل و غیرحزبی با ائتلاف با دیگر نیروهای دموکراتیک برای تضمین پشتیبانی از حقوق زنان در همۀ جوانب از سه دفتر محلی در کراچی، لاهور و اسلام آباد به سراسر پاکستان گسترش یافته است.در سال 1366جهانگیر کمیسیون حقوق بشر پاکستان را برای دیدبانی و نظارت بر نقض حقوق بشر در سراسر پاکستان و برپایی کارزارهای سراسری دفاع از ارزشهای حقوق بشری بنیان گذاشت.جهانگیر در آستانۀ سومین دهۀ کنشگری به خاطر آثاری که نوشته و منتشر کرده و هم به خاطر نحوه دفاع اش در محاکم به چهره ای شناخته شده تبدیل شد. در مشهورترین اثرش، «در کجا ایستاده ایم»؟ که در سال 2000 در روزنامۀ داون منتشر شد، جهانگیر گزارشی شدیدا انتقادی از اضمحلال تدریجی جامعۀ مدنی در پاکستان ارائه داد، بعد، در ، 2003پژوهشی کامل از وضعیت حقوقی محرومان پاکستان تحت عنوان «کیفر الهی؟ بحثی در قوانین حدود منتشر کرد. این کتاب که امروزه یکی از منابع ضروری برای درک وضعیت حقوق بشر در پاکستان است مکمل نوشتۀ دیگر جهانگیر با عنوان «فرزندان خدای اصغر: کودکان زندانی در پاکستان است که پیش از این در 1993منتشر شده بود.علی رغم اینکه جهانگیر پیوسته درگیر مسائل روزمرۀ دفاع از حقوق بشر در پاکستان بوده، از آغاز سدۀ بیست ویکم همواره در دفاع حقوق بشر در سطح بینالمللی نیز فعالیت کرده است. جهانگیر در فاصلۀ سالهای 1379تا 1385 در مقام گزارشگر ویژۀ سازمان ملل در امور اعدامهای فراقضایی، خودسرانه و بدون محاکمه و در فاصله سالهای 1385تا 1389 نیز در مقام گزارشگر ویژۀ سازمان ملل در امور آزادی دین و باور خدمت کرده است.جهانگیر جوایز بین المللی بسیاری در زمینۀ حقوق بشر دریافت کرده است و این به او کمک کرده تا پیام مشارکتگرایانۀ خود را در سطح جهانی و با صدایی هر چه رساتر به گوش همگان برساند. از جمله جوایزی که جهانگیر دریافت کرده است میتوان به جایزۀ هزاره (میلنیوم،) جایزۀ بیلبائوی یونسکو برای ارتقاء فرهنگ حقوق بشر، مدال آزادی عبادت، جایزۀ حق برخورداری از معیشت اشاره کرد و نیز به نامزد شدن او برای جایزۀ نوبل. جهانگیر درباره جایزۀ حق برخورداری از معیشت گفته است: «این جایزه نه تنها به پاس و قدردانی از اقدامات من که به قدردانی از شمار عظیمی از پاکستانیها اعطا شده که خستگی ناپذیر برای بهبود وضعیت حقوق بشر در پاکستان زحمت کشیده اند.او همچنین در دو سال اخیر به عنوان گزارشگر ویژه سازمان ملل در امور حقوق بشر ایران انتخاب شده بود.جهانگیر آشکارا نشان داده است که با عزم راسخ و اشتیاق ماموریت جدید خود را به عنوان گزارشگر ویژۀ حقوق بشردر ایران برعهده خواهد گرفت. به همین سبب، تنها چند روز پس از بر عهده گرفتن این سمت، زندانیان سیاسی زندان رجایی شهر کرج به نامه نگاری با او و گزارش موارد گوناگون نقض حقوقشان پرداختند. عاصمه جهانگیر همانند مقام پیش از خود، احمد شهید، حامی نیرومند و قاطعی برای مردم ایران بود.جهانگیر آبان ماه سال 1396 در آخرین گزارش خود از وضعیت حقوق بشر در ایران، از وقوع اعدام، شکنجه، نقض آزادی بیان و وضعیت حقوق زنان ابراز نگرانی کرده بود. جهانگیر روز یکشنبه یازدهم فوریه، ۲۲ بهمن ماه در سن ۶۶ سالگی و در بیمارستانی در لاهور به دلیل سکته قلبی جان خود را از دست داده است.